Юан улсын үед Монголын түүхийн хэд хэдэн бүтээл хэвлэгдсэн мэдээ байдаг. 1368 онд Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтаан гарсаны дараа Мин улсын хаан зарлиг гаргаж Сүн Лян, Ван Вэй тэргүүтэй хэсэг түүхчдээр Чингисээс Тогоонтөмөр хүртэлх 14 хааны цадиг түүхийг бичүүлсэн байна.Тэдгээр эрдэмтэд дээрх хаадаас гадна өөр хэд хэдэн асуудлыг нийлүүлэн бичиж " Юан улсын түүх " хэмээх томоохон зохиол хэвлүүлжээ. Уг бүтээл нь нийт 210 дэвтэр бөгөөд 1-47 дэвтэр 14 хааны түүхийг; 48-84 дэвтэрт одон орон, зурхай, цаг тооны бичиг, суваг шуудуу, усжуулалтын тухай мөн газар нутаг, цэрэг зэвсэг, албан татвар, санхүүгийн тухай, төрийн алба хаших түшмэлийг олох, сонгох, шилэх, дэвшүүлэх журам ёс, эрүүгийн хэрэг, хэрэггнийг йлрүүлэх, нягтлан мөрдөх, шийтгэх тухай асуудал; 85-92 дэвтэрт гавъяат сайд, цэргийн эрхтэн, хаан, ордны эрх баригчдын тухай, тэдиий намтар; 93-170 дэвтэрт Чингис хаанаас хойш тодорсон томоохон түшмэдийн намтар, харь улсын нэрд гарсан хүмүүсийн намтар; сүүлчийн хэсэгт нь янз бүрийн хүмүүсийн намтар, бусад асуудлыг хамарч бичсэн байна. Энэ зохиолд Юан улсын үед боловсруулсан хэд хэдэн том бүтээлийг ашигласан байдаг. Тухайлбал: "Үнэн тэмдэглэл буюу магад хууль" , "Үе засах хууль бичиг" ,"Гавъяат түшмэдийн намтар" эдгээр зохиолыг Юан улсын судрыг зохиосноос хойш устгасан бололтой байдаг. Уг зохиолыг Хятад, Монгол сурвалж, аман мэдээг ашиглаж боловсруулсан ба 331 өдрийн дотор багтааж бичсэнээрээ хятадын түүхэнд хамгийн бага хугацаанд бичсэн, чанрын хувьд тааруу бүтээл юм. Энэ үеийн Мингийн хаан, дараагийн хаад ч энэ алдааг засуулаагүй.
Зарим нэг хүний намтрыг засаж бичсэн байдаг. "Юан ши" зохиолд хаадын намтраас гадна олон асуудлыг хөндсөн байдаг. Үүнд: амин зуулга, аж төрөл, уламжлал шиичлэл, бусад олон асуудлыг хөндсөн байдгаараа онцлогтой. Одоогоор энэ зохиолд бичсэн зүйл бүрэн үлдээгүй . Зөвхөн 47 дэвтэр хаадын намтар бүрнээрээ байгаа . / хуулбараараа Юан улсын түүхийг хэвлэн тараасан байдлаас үзэхэд хятадын уламжлал ёсоор өмнөх хаадын алдаанаас суралцах , тухай тухайн хаадын үйл ажиллагааг олны сэтгэлд нийцүүлж , улс гүрэн , төр ёсыг бэхжүүлэхэд гол болгон ашиглажээ . Юан улсын судар хэдийгээр түүхийн бодит байдлыг гуйвуулж зарим зүйлийг орхисон боловч хэвлэгдсэн цагаасаа эхлэн судлаачдын сонирхлыг татаж байгаа бүтээл юм .1370 оны 7-р сард бичиж дууссан энэ зохиолыг 3 сарын дотор багтаан барласан байна . Үүнийхээ дараа Хятадын бүх муж , засаг захиргааны бүх нэгжүүдэд тараан хүргэж түүнээс хойш 1522-1566 оны хооронд Жия Жингийн үед Нанжин хотын сургуулийн яамнаас "21 түүх" хэмээх цуврал зохиол хэвлэсэн . Түүний нэгэнд "Юан ши" -г оруулсан байна. Энэ удаагийн хэвлэлд анхны эхэд нь бага зэрэг засвар хийсэн . Түүнээс гадна 1530 , 1531 , 1532 онд Юан ши-д бага зэрэг засвар хийсэн байна гэж тэмдэглэсэн байиа .Энэ 21 түүхийг хэвлэсэн эхийг "Нанжингийн дэвтэр" гэж нэрлэдэг.1596-1602 оны үед Мин улсын хаан байсан Ван Ли 21 түүхийг дахин шинээр хэвлэсэн. Тэгэхдээ мөн Юaн ши-г оруулсан . Үүнийг "Бээжингийн их дэвтэр" гэж нэрлэдэг Манж Чин улсын үед тэнгэр тэтгэгч хааны 4-р онд /1739 он / Бээжингийн сургуулийн яамны дэвтрийг дахин тусгай бараар хэвлэсэн .
"Ордны дэвтэр" хэмээн нэрлэдэг. Эдгээрийг хооронд нь харьцуулахад Төр гэрэлтийн 4-р онд /1824 он/ Юан ши-д үг үсгийн засвар хийж үндсэн баримттай харьцуулж , цөөн зүйл зассан ба зарим зүйлийг өөрчилсөн нь ямар учиртай нь тoдopxoйгүй. 1935 онд Дундад Иргэн Улсын Шан У бичгийн хорооноос Мин улсын сүүлчээр хэвлэсэн эхийг гэрэл зургаар татаж олшруулсан байна . Факсимилье-/ цахилгаан бар/ нь байгааг шууд татаж авдаг.Юан улсын судрыг гадаадын эрдэмтэд сонирхон судалж түүхийн сурвалж , түүхийн зохиол , угсаатны зүй , зан заншил , XIII зууны үеийн Монголын төр ёсны уламжлал шинэчлэлийн асуудлыг судлахдаа ашиглаж байна .1949 оноос өмнө "Юан ши"-г судалж байсан эрдэмтэд гол төлөв удаа дараагийн хэвлэлүүдийг хооронд нь харьцуулахад анхаарч байлаа . Тэдний судалгаанаас үзэхэд анхны хэвлэлд авч үзсэн 14 хааны намтар буюу эхний 47 дэвтэр удаа дараагийн хэвлэлд төдийлөн өөрчлөгдсөнгүй , бусад дэвтэрт ташаа бичсэнийг цаашид залруулах хэрэгтэй гзж үзэж байлаа .Юан шиг бичихэд ашигласан сурвалжаас үзэхэд одоогоор бүтэн буюу хагасаар олдож байгаа цөөвтөр сурвалж олдоод байна . Жишээ нь : "Утга урлагын нөхвөр тэмдэглэл" ; "Овог төрлийн нөхвөр илтгэмж" 22 туужийн адил ондоо судлал зэрэг сурвалжууд одоо бий . Харин бусад сурвалжууд нь олдохгүй болсон байдаг . Адууны тухай бичсэн зүйлд Монголчуудын мал маллагааны арга , түүний хувьсал өөрчлөлтийг бодит байдалд тулгуурлан бичсэн байдаг.
Манай Монголд 1916 оны 11-р сард Гадаад яамны дэд сайд , Сайн ноён хан аймгийн засаг, Далай чойнхор Чин ван Цэдэнсоном улсын дээд доод хуралд санал өргөж Бодлогот баатар гүн Бавуудайн Цэндэд байсан Юан ши-г орчуулан хэвлэбэл Монголын төр ёсыг төвшитгөхөд хэрэгтэй хэмээн санал өргөсөн байна .1916-1923 онд Чимэдийн Дэмчигдорж буюу Дандаа уг зохиолыг орчуулсaн байна . 1850 онд Хятадын эрдэмтэн Вэй Юан гэгч "Юан улсын шинэ найруулал" хэмээх бэсрэг зохиолыг бичсэн . Энэ номд урьд өмнө гарч байсан Юан шиг хооронд нь харьцуулж өөрийнхөө бодлыг гаргасан байна . Гэвч энэ нь төдийлөн сайн болоогүй . Уг бүтээлийн гол ач холбогдол нь Юан ши-гийн урьдах алдааг засах гэж оролдсонд оршдог.Үүнээс 40-өөд жилийн дараа 1890-ээд онд Хун Жи Юан гэгч "Юан ши-гийн орчуулгын нөхвөр гэрчлэл" гэдэг ном бичсэн . Энэ нь Юан Шигийн судлалд том хувь нэмэр оруулсан бүтээл гэж үздэг. Юан Ши судлалын талаар гарсан дорвитой бүтээл юм . Тийм учраас европын судлаачид Хун Жи Юаны бүтээлийг хэсэгчилэн хөрвүүлж байна . Хун Жи Юан Манж Дайчин улсын элчин сайдаар Оросын нийслэлд сууж байхдаа Европ дахины түүхчдийн олон бүтээлтэй танилцсан . Тухайлбал: Д.Оссоны бичсэн зохиолыг маш гярхай уншиж шүүмж тэмдэглэл хийсэн . Мөн Рашид-Ад-Дины " Судрын чуулган" зэрэг зохиолын орчуулгыг харьцуулан үзсэн байна . Үүнийхээ үндсэн дээр "Юан шигийн орчуулгын нөхвөр" гэдэг зохиолыг бичсэн . Хун Жи Юан "Юан Ши" судлаачдын анхаарлыг өрнө тийш хандуулсан анхны хүн байлаа . Ө. X Юан ши-г судлахдаа зөвхөн хятад , монгол сурвалж ашиглаад зогсохгүй гэдгийг баталсан . Юан Ши-г бичихдээ дээдэлсэн , шашныг төртэй зэрэгцүүлж тавьсан зэргээс үзвэл хувaрга хүн зохиосон байж. Ялангуяа Пагва оролцсон байх гэж цоо шинэ санааг гаргасан . 1976 онд Германы эрдэмтэн Сагастар "Цагаан түүх"-ийг германаар орчуулсан. Энэ зохиолыг Хубилай хааны зараалаар хэн нэгэн зохиосон байж магадгүй байдаг.
Цагаан түүхийг гараар маш олон удаа хуулж бичсэн байдаг . Энэ олон хуулбарын нэг нь Чи Сунгийн /1330 он магадгүй , Тийм бол Хубилайг нас барсанаас хойш 6 жилийн дараа энэ зохиолыг бичиж дуусгасан байж магадгүй/ тэргүүн юм . Хубилай энэ зохиолыг бичүүлэх гол санааг гаргасан . Түүний дараа Төвтөмөр хааны үед зохиож дуусжээ. Ордосын Хутагтай сэцэн хунтайж энэ зохиолыг Хубилай зохиосон гэдгийг батлууштай.цагаан түүх ном Хубилайн үед зохиогдсон гэдэг мэдээ нийт монголчуудын дунд түгээмэл тархсан байдаг. Гэвч Хубилайн төрийн данс хараар бүрэн бүтэн хоцорсонгүй . 1368 онд Юан гүрэн мөхсөний дараа Мин улс 1644 он хүртэл оршин тогтнохдоо Монголчуудын үлдээсэн Юан улсын төрийн сан хөмрөгийг /төрийн бичгийн сан/ ихээхэн янзалж , заримыг нь засварлаж, заримыг нь устгаж, Юан улсын түүхийг улируулан шинжлэхэд ихээхэн саад учруулсан байна .Хубилай хаан төр, шашин хоёрыг тэгш явуулах бодлогыг тууштай баримталж байсан. Тийм ч учраас Хубилайн үед шашны зүтгэлтнүүд төрийн түшмэдээс дутахгүй эрx мэдэлтэй, янз бүрийн албан татвараас их төлөв чөлөөлөгдөж , хөнгөлөлт үздэг байжээ .Цагаан түүхт Хубилайн зарлигаас санаа авсан буюу шууд тусгасан зүйл олон бий . Зарим судлаачид бол Цагаан түүхийг Хубилайн гаргасан хууль цаазыг сурталчлахад чиглүүлсэн санаа агуулжээ гэж үздэг.
Монголын түүхч Галдан "Сэцэн хаан арван буянт номын засгаар дэлхий дахиныг энхжүүлэн жаргуулах 1000 алтан хүрдийг эргүүлэгч чагирвардийн сэцэн хаан хэмээн алдаршсан дээд өвөг богд Чингисийн гэгээн онгоныг үе улируулан үрийн үрийг хүндэтгэж найман их яамтан /албаны их тушаалтан/ тавьж , 99 цагаагч гүүгээ барьж Чингис хааны гэгээн бие гийснийг мялааж тайллага үйлджээ" гэж "Эрдэнийн эрхи" зохиолдоо бичжээ .Галдангийн бичсэнээр бол Хубилайн үед Чингисийн онгоныг байгуулан тусгай хугацаа заан тахилга үйлддэг болжээ . Энэ нь нэг талаар өвөг дээдсээ үеийн үед дурсан хүндэтгэхийн эхлэл , нөгөө талаар тахилга шүтлэгийн эхлэл болсон байна .Цагаан түүхийг Ордост нэгэн айлд хадгалагдаж байсныг эрдэмтэд олж авсан . Тэр хадгалж байсан айл бол Хутагтай сэцний нилээд хожуу үеийн ач байлаа. Тэр олж авсан эхийг тухайн үед нь эрдэмтэд их сонирхож , хуулбарлаж байсан боловч анх олдсон тэр эх хожим алга болсон байна.Гэвч түүний хуулбараас үзэхэд одоогоор 8 янзын бага зэрэг зөрөөтэй эх байна. Чухам аль нь жинхэнэ эх вэ гэдгийг нотлох аргагүй .1958 онд Өвөр Монголын Их Зуу аймгийн Өөшэн хошууны Ванчигравдан гэдэг айлаас нэг хуулбар эх олдсон . Түүний гадна нүүрт "Арван буянтномын цагаан түүх нэрт судрын эх оршвой энэ шастир хэмээмүй" гэсэн бичигтэй . Энэ эх бол өмнөх олдсон эхээс нилээд өөр , нийт 14 хуудас , 26 нүүр , нүүр тус бүрт 29 мөртэй , мөр тус бүрт 7 үгтэй, зохиолыг бүлэг зүйл гэж хуваагаагүй ,үг, өгүүлбэрийн бүтэц , бичлэгийн талаар бусад хуулбараас онцлог, дундад эртний монгол бичгийн үсэг бичгийн нилээд чамбай ашигласан зохиол байсан . Энэ Цагаан түүхийн бүх хуулбарын эцэст бараг адил байдаг томоохон өгүүлбэр бий . Тэр нь: "Эртний богдосын байгуулсан 4 их төрийн хичээнгүй 10 буянт номын цагаан түүх нэрт судар оршвой" гэсэн өгүүлбэр байдаг.1910 онд эрдэмтэн Жамсрангийн Цэвээн Ордосын эзэн хорооноос Цагаан түүхийн нэг хуулбар олж авсан . Түүнийгээ 1936 онд Дорно дахины судлалын хүрээлэнгийн / ЗХУ-ын/ эрдэм шинжилгээний хүрээлэнд мэдээлсэн байгаа . Түүний олсон энэ дэвтэр европын судлаачдын дунд нилээд түгж Цагаан түүхийн судалгааг гүнзгийрүүлэхэд зохих нөлөө үзүүлсэн.
Манай улсын номын санд Цагаан түүхийн хоёр хувилбар байгаа . Үүнийг 1920-иод онд онход Санжжавын Жамъян /судар бичгийн хүрээлэнгийн дарга/ Өмнөговь аймгаас олж авчирчээ. Түүний нүүрэн дээр "Монгол улсын 10 буянт номын цагаан түүх нэрт судар оршвой" гэсэн бичигтэй . Нөгөө эх нь "4 төрийн 10 буянт номын цагаан түүх оршвой" гэсэн нэртэй. /Энэ эх хаанаас олдсон нь тодорхойгүй/ Ленинградад Цэвээний аваачсан Цагаан түүх , Жамъян гүний аваачсан Цагаан түүх их төстэй , мөн ялгаатай . Жамъян гүний Цагаан түүх нь 23 талтай . 1-р бүлгийн 1-3 талд эзэн хороог сахигч Ордосын 12 отгийн дагаж явах дүрмийг тэмдэглэсэн байдаг . 2-р бүлгийн 3-5 талд Цагаан түүх ашигласан зохиолууд Монголын түүх, Жувэйн , Рашид-Ад-Дин нарын бүтээлд ашигласан сурвалжтай язгуур нэг гэдгийг нотолж өгсөн .1890-ээд оны сүүлчээр Ке Жү Мин "Юан улсын шинэ түүх" зохиолыг бичсэн ба мөн бусад улсууд хэд хэдэн ном бичсэн . Тэд өрнө дахины материалыг нилээд ашигласан . Ялангуяа өрнөд европын шинжээчдын бүтээл , тэдний орчуулсан араб хэлний бүтээлүүдэд Монголын түүх ялангуяа Юан улсын үеийн түүхийг нөхверлөхад зайлшгүй чухал , цөөнгүй сурвалж байдгыг дээрх зохиогчид бүтээлдээ тодорхой гаргасан байна .Юан Шиг 1370 онд барласнаас хойш Монголын түүх ялангуяа Юан улсын түүхээр гарсан олон бүтээл Юан Ши-г ашиглаж , зарим зүйлийг нь тодруулж , дэлгэрүүдж зарим хүний намтрыг нь тэр чигээр нь хуулбарласан байдаг . Юан Ши-г судлахад түүхчид төдийгүй угсаатны зүйчид , хэл шинжлэлчид тодорхой үүрэг гүйцэтгэж байна .1950-иад оны үед Зей Ме гэгчийн эмхэтгэсэн "Юан улсын үеийн ярианы хэлний хөшөөн дэх бичгийн түүвэр" гэдэг эмхэтгэл Юан Шигийн судлалд чухал хувь нэмэр оруулсан байна . Тодруулж хэлбэл Юаи улсын үед босгосон хэд хэдэн бичээсний утга санааг Юан шид тусгасан байдаг.
Юан улсын үеийн ярианы хэл , бичгийн хэл хоёр нилээд ойролцоо . Тийм учраас Юан Шиг монголчлохдоо тэр үеийн ярианы дагуу орчуулбал найруулга нь нилээд зохистой болно гэж үздэг. 1970-аад онд БНХАУ-ын монголч эрдэмтэд Юан улсын түүхийг XV ботиор хэвлэсэн . Хэдийгээр бүрэн биш боловч Юан ши-г үзэж сонирхох , судлах хүмүүст чухал гарын авлага болдог . Энэ XV ботийг нухацтай нягталж орчуулгыг нь аль болохоор сонгодог бичгийн хэлэнд орчуулсан . 1979 онд Ли Зүн гэдэг хүн "Юан улсын хүний зохиосон эмхэтгэлийг харгалзсан хэлхээс" хэмээх номдоо хятад хэлээр хэвлэгдсэн "Юан Ши"-г маш нарийвчлан нягталж түүхэн үйл явдал , түүхэн зүтгэлтэн , түүхч хүмүүсийн нaмтар , хууль дүрэм , утга урлаг , тэмдэглэл зохиол зэргийг 3 том төрөл , 16 дараалалд оруулж хэвлэсэн байна.Юан улсын үеийн хууль дүрэм цөөнгүй үлдсэн байдаг . Түүнийг Юан Ши-тай уулзaж зaрим нэр томьёог тодруулж цэгцэлсэн. Мөн Нанжин Бээжингийн их сургуулийн эрдэмтэд Юан Ши-гийн талаар судалгаа хийхдээ "Үе засах хууль бичиг", "Магад хууль" зэргийг Юан улсын үед монголчилж байсан эхтэй тулган үзэж Юан Ши-гийн зарим бүдэг мэдээг тодруулсан байна.Өрнө дахины судлаачид Юан Ши-д байдаг "Олон вангийн илтгэл шастир", “Сонголтын тэмдэглэл", "Идээ ундаа ба эд барааны тэмдэппэл", "Цэрэг дайны тэмдэглэл" зэргийг франц , англи хэл рүү орчуулжээ . Уг орчуулгандаа маш дэлгэрэнгүй тайлбарыг Оросын эрдэмтэн Бичурин 1829 онд Юан Ши-г түүвэрлэж Монголын эхний 4 хааны намтрыг орчуулсан байна.АНУ-ын Харвардын их сургуулийн профессор Филипп, Баян жанжны намтрыг орчуулсан. Мөн Хубилайн намтрыг англиар хэвлэсэн .Японы Киотогийн их сургуулийнхан "Юан ши-гийн үсгийн хурмал /сан/" гэдэг чамбай бүтээл хэвлүүлсэн .
Юан Ши-гийн эхний 47 дэвтрийг ялангуяа түүний эхний хэсгийг ашиглаж бичсэн олон бүтээл Ази , Европ , Америкийн хэд эдэн эрдэмтдийн бүтээл байхаас гадна Юан Ши-д гардаг цөөнгүй хүн , газар ус , үйл явдалд тайлбар өгсөн байна.h-turuu.blogspot.com
